02-06-25 Tata Steel, de opvolger van de Koninklijke Hoogovens en Staalfabrieken, is regelmatig in het nieuws: wegens milieuvervuiling en uitstoot van stikstof die de gezondheid van de omwonenden aantast. Op locatie in het Hoogovensmuseum in Velsen-Noord speelt theatergezelschap De Vlammende Eend nu opnieuw een voorstelling over het staalbedrijf, als een opzichzelfstaand vervolg op Onder de rook van de Hoogovens uit 2023.
Allereerst dit: de locatie is zonder meer een boeiende plek. Zowel buiten als in het museum is een interessante expositie te zien over de historie van de fabrieken, opgericht in 1918. Machtige constructies buiten, binnen een overzicht van de steeds geavanceerdere en meer computergestuurde werkzaamheden. Het museum confronteert de bezoeker met een verleden, dat slechts weinigen zullen kennen. Het bedrijf bood en biedt aan duizenden mensen werkgelegenheid.
In de voorstelling Onder de rook van de Hoogovens – een avond aan de toogspeelt het vervuilende aspect een cruciale rol. Ook de naam van Greenpeace, een van de organisaties die een oproep deed ’tot het sluiten van de meest ziekmakende en vervuilende onderdelen’, komt even langs, zij het slechts vluchtig.
Passend bij de ondertitel van de voorstelling, opnieuw naar een tekst van Christine Otten, is in een zaal van het museum een bar nagebootst (ontwerp Annabelle ten Wolde), waar Eddy en Marcel elkaar als per toeval tegenkomen. De eerste vertolkt door Leòn Ali Çifteci is vakbondsman die voor de werknemers gunstiger arbeidsvoorwaarden en voor het bedrijf een groenere toekomst bepleit. Tegenspeler Ad Knippels bekleedt een hoge directiefunctie en probeert, ondanks de ongunstige tijden, de fabriek draaiende te houden; de cijfers vallen tegen, er is volop protest uit de milieubeweging en intussen is het bedrijf in handen van een eigenaar uit India.
Fotograaf: Jean van Lingen
De tekst is geschreven op basis van gesprekken met werknemers, een methode die Otten vaker toepast. Marcel is amateurtoneelspeler die oefent aan een voorstelling, het script heeft hij meegenomen want hij is onderweg naar de repetitie. Beiden spelen scènes na over Vladimir en Estragon, de hoofdpersonages uit Wachten op Godot van Beckett. De naam van het stuk wordt overigens niet genoemd, wel is duidelijk dat Eddy het maar een raar, vreemd en onbegrijpelijk stuk vindt, ‘krankzinnig’ zelfs. Daar heeft hij wel gelijk in, het lijkt er wat met de haren bijgesleept, zo zonder context.
Muzikant Jeroen van Olffen en zangeres Tina Krikke begeleiden de voorstelling met gevoelig gebrachte liederen die de thema’s van het stuk in universeler verband brengen, zoals verandering, de dingen die voorbijgaan en wat er overblijft van alles wat we doen.
In de regie van Alev Kutluer is deze Onder de rook van de Hoogovens een heftig realistisch gebrachte voorstelling van confrontaties: Eddy is berustend, Marcel sterk emotioneel; Eddy ziet de toekomst met een glimlach tegemoet, Marcel is juist bang voor de toekomst; Eddy heeft een stabiel huwelijk met Sarah, Marcel is bang dat zijn vrouw Iris hem wil verlaten; Eddy drinkt niet, Marcel giet zichzelf vol met een waterglas vol cognac. Maar cruciaal is dat Marcel ’s nachts wakker ligt van de toekomst van het staalbedrijf. Eddy vraagt zich hardop af: ‘Als je staal gebruikt, ben je dan een crimineel?’
Ad Knippels in de rol van de getormenteerde Marcel bouwt de emoties van zijn personages prachtig op. Eerst lijkt hij alle ramptijdingen te incasseren, maar uiteindelijk breekt hij. Çifteci behoudt zijn waardigheid en kalmte, ook prachtig. In dat opzicht lijken ze wel enigszins op Vladimir en Estragon, alleen in Becketts ‘absurde stuk’ (dixit Eddy) speelt een gekke vorm van montere humor door, terwijl nu de emoties bij Marcel voluit gaan. Erg mooi zijn de herinneringen die Eddy ophaalt aan de Hoogovens Vakantiedagen, met z’n allen in het vliegtuig naar de zon. Of, zoals Marcel zegt dat de Hoogovens en Tata Steel ‘een gemeenschap’ zijn.
Toch laat deze Avond aan de toog de toeschouwer met vragen achter. Al wekt de voorstelling de schijn van onafhankelijkheid, de plek waar het stuk speelt, het Hoogovensmuseum, en het terrein van Tata Steel zijn geen neutrale locaties. Tata Steel krijgt op de flyer dank voor de medewerking. Eddy is een natuurliefhebber en geeft rondleidingen op het terrein, en vindt daar zeldzame planten en zelfs een bloeiend meidoornbos. Met dit detail blijven de argumenten van de milieubeweging op zijn minst onderbelicht. Dat ene zinnetje over Greenpeace, bovendien licht-badinerend uitgesproken, is naar mijn mening niet echt fair.
Tuurlijk zegt bedrijfschef Marcel dat Tata Steel er alles aan doet duurzaam te zijn, misschien is dat niet eens bezijden de waarheid. Maar de onderliggende boodschap van de voorstelling is toch een pleidooi voor het bedrijf. Dit is een theaterrecensie, dus of Tata Steel open moet blijven of zoals Greenpeace wil deels dicht, is hier niet aan de orde; maar in theatraal opzicht wringt er iets en wordt de kritiek vanuit de milieubeweging niet openlijk gespeeld. Hierdoor verliest het stuk zijn geloofwaardigheid, het knappe spel van de uitvoerenden ten spijt.
