27-05-25 Een zeventiende-eeuws schilderij was voor schrijver en regisseur Koen Verheijden aanleiding voor het maken van de locatievoorstelling Rosette & Baron op het Karavaanfestival in Alkmaar. Over hoe een Indonesisch slavernijverleden zijn sporen nalaat in het heden.
Maaltijd met Julius Schelto van Aitzema, Sara van der Broek, gasten en bedienden is de volledige titel van het olieverfschilderij van Gerard Wigmana. Rosette van Saumbawa staat ergens rechtsachter tussen het andere personeel, op de voorgrond een jongen van kleur met een zilveren dienblad.
Dat is haar elfjarige zoon Filander. Vader Baron de Bengala staat niet op het doek, maar completeert het gezin van tot slaaf gemaakten dat in 1690 vanuit Indonesië was meegenomen door een hoge functionaris van de VOC. Naar Alkmaar. Maar daar hangt het schilderij niet.
“Het hangt in het gemeentehuis van Dokkum”, zegt theatermaker Koen Verheijden (31) in het Amsterdamse repetitielokaal waar hij met de acteurs Judith Noyons en Roben Mitchell aan een voorstelling werkt. “Ik wist dat ik voor het Karavaan Festival een voorstelling wilde maken over de slavernij in de Oost. Ik heb een Indische achtergrond en al best wel wat voorstellingen gemaakt over Nederlands-Indië.
“Maar over de slavernij wist ik niet zo veel. Veel mensen met voorouders uit de Oost weten niet dat ze vaak nazaten van tot slaaf gemaakten zijn. Ik kwam in mijn research al vrij snel op dat schilderij, omdat Rosette met haar gezin in Alkmaar heeft gewoond.”
Hoe ga je dan om met je eigen Indische achtergrond?
Ook het jonge stel in de voorstelling, kind op komst, legt die link tussen Rosette en Alkmaar. Haar tot slaaf gemaakte gezin blijkt in hetzelfde huis gewoond te hebben. Hoe ga je dan om met je eigen Indische achtergrond in dit huis vol geschiedenis? “Mijn personage verdiept zich helemaal in die vrouw, daardoor verliest ze zichzelf steeds meer”, licht actrice Judith Noyons in een repetitiepauze toe. “Ze hoopt dat ze daardoor haar eigen trauma beter aankan, want haar moeder heeft nooit over die geschiedenis gepraat.”
Verheijden knikt, dat gevoel kent hij. “De hele familie van mijn vaders kant is Indisch. Mijn oom is nog in Soerabaja geboren, ze woonden twee jaar in Nederland toen mijn vader werd geboren. Die Indische achtergrond was geen onderwerp van gesprek, bij ons thuis in Breda. Daar komt mijn fascinatie voor dat onderwerp ook vandaan.
“Ik maakte na mijn afstuderen een trilogie over mijn familiegeschiedenis in Indië, Nina Bobo. Elke keer zei ik: nu heb ik genoeg Indische voorstellingen gemaakt. Maar ja, elke keer blijft er toch weer een aspect dat ik wilde uitwerken. En het spreekt enorm aan. Zelfs mijn vader is erdoor geboeid na zijn aanvankelijke reserve of je al die dingen over kolonisatie en je eigen familie wel op tafel moet leggen.”
Uitsluiting, daar gaat het over
Zijn voorstelling Nina Bobo 3: Siepa ging overVerheijdens Javaanse voormoeder. “In elk deel van die trilogie had ik een ander familielid als hoofdonderwerp genomen. De acteurs hadden veel gesprekken na afloop in de foyer, waar bezoekers met hun eigen geschiedenis aankwamen. Fantastische gesprekken over die Indische pijn en over hoe iedereen daarnaar keek. Die pijn werkt zelfs nog door in de derde generatie, mijn generatie.
“Soms kun je denken: theater heeft toch geen zin, maar op dat soort momenten wordt het ineens heel zichtbaar. Dat is enorm inspirerend. Al denk ik nu wel oprecht dat ik na Rosette & Baron de thematiek van de derde generatie even wil laten rusten.
“Maar Nederlands-Indië nog niet”, voegt hij eraan toe, “want ik ga over een paar jaar een voorstelling maken die zich daar afspeelt. Over de homovervolgingen. Ik ben zelf queer en vind het heel belangrijk om die verhalen ook te vertellen. Laatst zei iemand, dat vond ik een mooie beschrijving: ‘Al het werk dat je maakt gaat over mensen die uitgesloten zijn’. Daarmee had ze precies de kern te pakken. Uitsluiting, daar gaat het over.”
Ver-van-hun-bedshow voor zijn ouders
Verheijden groeide op in wat hij noemt ‘een niet-artistiek doorsneegezin’ in Breda. Theater was geen vanzelfsprekendheid. “Mijn vader was elektrotechnisch tekenaar voor fabrieken en mijn moeder deed de financiën van een kinderopvangorganisatie. Mijn zus doet ook niks met theater. Toneelspelen heb ik wel van jongs af al gedaan, in clubjes na schooltijd. Maar ik merkte dat ik het liever van de andere kant wilde bekijken, de regie in eigen hand nemen.
“Ik was op mijn zestiende al best ondernemend. Ik begon een vereniging waarvoor ik producties maakte met Brabantse jongeren. Zelf regisseerde ik. Ook films. Ja, kwalitatief was het allemaal helemaal niet goed, maar ik vond het heel leuk om dingen op poten te zetten en die regie te pakken. Daarna ging ik naar de toneelacademie in Maastricht. Mijn ouders vonden dat wel heel spannend. ‘Hoe ga je aan je geld komen?’ Een totaal ver-van-hun-bedshow. Maar ze komen wel altijd kijken.”
Gesleuteld en geschoven
De repetitie die we deze middag bijwonen is in een vroeg stadium van het maakproces. Er wordt nog volop gesleuteld en geschoven aan het theaterstuk. “Het is fijn om met een schrijver aan een nieuw stuk te werken”, merkt actrice Noyons tussendoor op. “Heel anders dan wanneer je met een regisseur werkt en de tekst al helemaal vastligt.” Dezelfde scène wordt keer op keer hernomen.
“Probeer bij die tekst eens niet boven op de tafel te zitten, maar ertegenaan te leunen”, stuurt regisseur Verheijden acteur Roben Mitchell. “Misschien werkt dat beter.” Hij heeft oog voor kleine nuances in het spel van zijn acteurs. Dat viel eerder dit seizoen ook op, toen Verheijden Jongensuren regisseerde bij Toneelschuur Producties, gebaseerd op het werk van schrijver Andreas Burnier. Goed voor vier sterren in deze krant: ‘Verheijden is een regisseur van het detail, elke scène is even verzorgd en secuur’.
Hij luistert geamuseerd naar het citaat.“Ja, dat klopt wel, het oog wil ook wat, hè? Als ik schrijf, focus ik me totaal op de inhoud, maar eenmaal op de vloer ben ik met het fysiek van de acteurs en de ruimte bezig. Sommige mensen vinden het dan te gestileerd en dat kan ik me ook voorstellen. Ik kreeg het deze week nog terug: ‘Je moet ons even laten spelen’. Dan probeer ik een stapje terug te doen, maar als we het echt gaan ‘zetten’, dan zit ik er weer bovenop. Zo van: nu wil ik dat je die kant op kijkt. Uiteindelijk gaan de acteurs het zelf ook voelen.”
De voorstelling Rosette & Baron is van 29 mei tot en met 9 juni te zien op het Karavaan Festival in Alkmaar. Info: karavaan.nl
